କଟକ ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ

ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ ଓଡ଼ିଶାର କଟକ ସହରର ଉତ୍ତରାଂଶରେ ମହାନଦୀ କୂଳରେ ଅବସ୍ଥିତ। ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳର ଗୋଟିଏ ଦୁର୍ଗ । ଆଜି ଏହା ଆଧୁନିକ ବାରାବାଟି ଷ୍ଟାଡିୟମ ପାଖରେ ରହିଛି। ବିଭିନ୍ନ ଖେଳ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ସ୍ଥାନ ।

ଏହି ଦୁର୍ଗ ପରିସରର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ବାରବାଟି ବା ଦୁଇଶତ ଚାଳିଶ ମାଣ ଥିବାରୁ ଏହାର ଏପରି ନାମ ବାରବାଟି ହୋଇଛି । ଏହା ୨୦° ୧୯’ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶ ଓ ୮୫° ୫୨’ପୂର୍ବ ଦ୍ରାଘିମାରେ ମହାନଦୀ ଓ କାଠଯୋଡ଼ିର ମଧ୍ୟଭାଗ ରେ ଅବସ୍ଥିତ ।

ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ ପ୍ରଥମେ ଗଙ୍ଗ ବଂଶ ରାଜତ୍ୱ ସମୟରେ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପରେ ରାଜା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କ (ଖ୍ରୀ:ଅ ୧୫୬୦-୧୫୬୮) ଶାସନ ସମୟରେ ତଥା ଏହି ଦୁର୍ଗର ବହୁଳ ଭାବରେ ଉପଯୋଗିକରଣ କରାଇ ଏହାକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୁପ ଦେଇଥିଲେ । ଖ୍ରୀ:ଅ ୧୫୬୮ ଠାରୁ ୧୬୦୩ ଯାଏଁ ବାରବାଟି ଦୁର୍ଗ ଆଫଗାନ, ମୋଗଲ ଏବଂ ମରାଠା ଶାସକମାନଙ୍କ ପ୍ରଧାନ ଶାସନ କେନ୍ଦ୍ର ହୋଇ ରହିଥିଲା । ୧୮୦୩ରେ ବ୍ରିଟିଶ ବାହିନୀ ଏହି ଦୁର୍ଗକୁ ମରାଠା ଶାସକଙ୍କ ଠାରୁ ଅଧିକାର କରିଥିଲେ ।ଏହି ଦୁର୍ଗର ଚାରିପାଖରେ ଗଡ଼ଖାଇ ଓ ପ୍ରାଚୀର ଥିଲା । ପାରମ୍ପରିକ ଇତିହାସ ଅନୁସାରେ କଟକ ନଗରର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସୋମବଂଶୀ ରାଜା ନୃପକେଶରୀଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ହୋଇଥିଲା । ମାଦଳା ପାଞ୍ଜିରେ ଲିଖିତ ଅଛି ଯେ ଏହି ଦୁର୍ଗ ୯୮୯ ଖ୍ରୀ.ଅ.ରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ପ୍ରଫେସର ପି. ମୁଖାର୍ଜି ପ୍ରମୁଖ କେତେକ ଗବେଷକଙ୍କ ମତରେ ଗଙ୍ଗା ରାଜା ଅନଙ୍ଗଭୀମଦେବ ୩ୟ (ଶାସନକାଳ ୧୨୧୧- ୧୨୩୮ ଖ୍ରୀ.ଅ.) କଟକ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ ।

ବିଦ୍ୱାନମାନେ ବାରାବାଟି କିଲ୍ଲା ନିର୍ମାଣ ତାରିଖ ବିଷୟରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଜଗନାଥ ମନ୍ଦିର ଇତିହାସ ମାଦଳାପଞ୍ଜି ଏକ ଆକର୍ଷଣୀୟ କାହାଣୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯାହା ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ କରାଗଲା ।

ରାଜା ଅନଙ୍ଗଅଭୀମଦେବ ତୃତୀୟ ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀ ଚୌଦ୍ୱାର (121 1-1238 ଏ.ଡି)ରେ ରହୁଥିଲେ । ଦିନେ ରାଜା ମହାନଦି ଅତିକ୍ରମ କରି ଦକ୍ଷିଣ ପାର୍ଶ୍ୱକୁ ବୁଲିବାକୁ ଆସିଲେ। ଏଠାରେ ସେ କୋଦଣ୍ଡ ଦଣ୍ଡପାଟର ବାରବାଟି ଗାଁରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଯେ ଗ୍ରାମର ବିମ୍ବେଶ୍ୱର ଦେବଙ୍କ ନିକଟରେ ଏକ ଶ୍ୟାମଳ ପକ୍ଷୀକି ଗୋଟିଏ ବଗ ମାଡିବସିଛି । ଏହାଦେଖି ରାଜା ବହୁତ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଗଲେ ଏବଂ ଏକ ପବିତ୍ର ଦିନରେ ଏହି ସ୍ଥାନରେ ଏକ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣର ମୂଳଦୁଆ ସ୍ଥାପନ କଲେ ଏବଂ ଏହି ଗାଁର ନାମ ବାରବାଟି କଟକ ଥିଲା । ତା’ପରେ ସେ ଚୌଦ୍ୱାର ଛାଡି କଟକରେ ରହିଲେ ଏବଂ ଏହାକୁ ତାଙ୍କର ରାଜଧାନୀ କଲେ । କିଲ୍ଲାଟି ଯୋଜନାରେ ବର୍ଗାକାର ଅଟେ । ଏହା ୧୦୨ ଏକର ଅଞ୍ଚଳରେ ବିସ୍ତାରିତ ହୋଇଛି ଏବଂ ସମସ୍ତ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଘେରି ରହିଥିଲା । ଉତ୍ତର ଏବଂ ପଶ୍ଚିମ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରେ ୧୦ ଏମଟ୍ରିର ଓସାର ପଥର ପ୍ରସ୍ତର ଏବଂ ପୂର୍ବ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରେ ୨୦ ଏମଟିଆର ଓସାର ଥିଲା । ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ବ୍ୟତୀତ ପୁରା କିଲ୍ଲାର କାନ୍ଥ ବିଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି। 1915 ପରଠାରୁ ଏହାର ଜାତୀୟ ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ଏହି ସ୍ଥାନକୁ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣଦ୍ୱାରା ଏକ ସଂରକ୍ଷିତ ସ୍ଥାନ ଭାବେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଛି । କିଲ୍ଲାକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ପଶ୍ଚିମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଏକ ଟ୍ୟାଙ୍କ ସହିତ ଏକ ଉଚ୍ଚ ଟିଲା ଥିଲା । ଏହା ୧୫/୧୬ ଏକର ଅଞ୍ଚଳରେ ବିସ୍ତାରିତ ହୋଇଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ସ୍ଥାନ ବ୍ୟାପକ ଅତିକ୍ରମଣରେ ଅଛି । ଟିଲାର ପୂର୍ବରେ ଶାହାୀ ମସଜିଦ ଅଛି। ଟ୍ୟାଙ୍କ ପଶ୍ଚିମରେ ହଜରତ ଅଲି ବୁଖରୀର ମାଜର ଅଛି । ଐତିହାସିକ କିଲ୍ଲାର ସାଂସ୍କୃତିକ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଜାଣିବା ପାଇଁ 1989 ମସିହାରେ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ଖୋଲା ଯାଇଥିଲା ଏବଂ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବେ ବି ଚାଲିଛି । 1989 ଡିସେମ୍ବର
ରେ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ଦ୍ୱାରା ଖଣ୍ଡୋଲାଇଟ୍ ପଥରଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ଏକ ବର୍ଗାକାର ଢାଞ୍ଚାରେ ଏକ ରାଜପ୍ରାସାଦ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ। ଏହା ଏକ ଅଞ୍ଚଳ ଉପରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ଯାହା ବାଲୁକା ଏବଂ ଚୁନ ମିଶ୍ରଣରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା । ସଂରଚନାର ପୂର୍ବ ପାର୍ଶ୍ୱର ଖନନରୁ ଜଣାପଡେ ଯେ ସାକ୍ଷର ବ୍ଲକ୍ରୁ ନିର୍ମିତ ୩୨ଟି ସ୍ତମ୍ଭ ପ୍ରାୟ ବର୍ଗାକାର କିନ୍ତୁ ଆକାରରେ ଭିନ୍ନ ଅଟେ ।

ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ରାଜଧାନୀ ଥିଲା। ବ୍ରିଟିଶ ସେନା ଅକ୍ଟୋବର ୧୮୦୩ରେ ବାରବାଟି କିଲ ଅଧିକାର କଲେ ଏବଂ ଏହା ଦେଶର ଅନେକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶାସକଙ୍କୁ ବନ୍ଦ କରିବା ପାଇଁ ଜେଲରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। ୧୮୦୦ ରେ କୁଜଂଗର ରାଜା, ୧୮୮୦ରେ ସୁରଗଜାର ରାଜାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ପରିବାର ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ସହିତ ଏହି କିଲ୍ଲାରେ ବନ୍ଦୀକରି ରଖାଯାଇଥିଲା। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କିଲ୍ଲାକୁ ନଷ୍ଟ କରିବାପାଇଁ ପ୍ରୟାସ କରାଯାଇଥିଲା ।ଏକ ମନ୍ଦିରର ଅବଶିଷ୍ଟାଂଶ କିଲ୍ଲାର ପୂର୍ବ କୋଣରେ ମିଳିଥିଲା ।

୧୫୬୮ ମସିହାରେ ଏହି ସହର ବଙ୍ଗର ଆଫଗାନ ଶାସକମାନଙ୍କ ହାତରେ, ତା’ପରେ ୧୫୯୨ ରେ ମୋଗଲ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଏବଂ ୧୭୫୧ ରେ ମରାଠା ଶାସନକୁ ଗଲା । ୧୮୦୩ ରେ ଏହା ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଅଧୀନରେ ଆସିଲା । ବଙ୍ଗ-ନାଗପୁର ରେଳବାଇ ୧୯୧୯ରେ କଟକକୁ ମାଡ୍ରାସ (ଚେନ୍ନାଇ) ଏବଂ କଲିକତା(କୋଲକାତା) ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ କରିଥିଲା । ଏହା ୧୯୩୬ରେ ନବଗଠିତ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ହେଲା ଏବଂ ୧୯୪୮ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାରି ରହିଥିଲା । ୧୯୮୯ରେ କଟକ ନିଜ ଅସ୍ତିତ୍ୱର ଏକ ହଜାର ବର୍ଷ ପୂରଣ କଲା ।